جایگاه دانشمندان از منظر قرآن
تدوین: سلطان علی نایبی
قرآن کریم،درباره انسان، نخست از کرامت و فضیلت الهی او برهمه یا بیشتر مخلوقات خداوند سخن می گوید و چنین می فرماید:« ولقد کرّمنا بنی ادم و حملناهم فی البرّ و البحر ...».[1] شایان گفتن است که خداوندﷻ برخی از افراد را از دایره انسانیت بیرون رانده و همتای حیوانات و پست تر از آن ها قرار داده است که :«أولئک کالأنعام بل هم أضلّ».[2] بنابراین آنها از شمول بحثِ کنونی به کلی خارج اند.ولی دیگر انسان ها که از کرامت و فضیلت،بهره ای دارند،دارای درجات متفاوت و مرتبه های غیر یکسان هستند.
در این میان سخن از انسان های برجسته ای است که خداوند بر آنان منّت گذارده :«یمنّ علی من یشاء من عباده». و ازمیان جامعه بشری آن ها را برگزیده است:«ألله یجتبی إلیه من یشاء»[3]؛ «واجتبیناهم و هدیناهم الی صراطٍ مستقیم».[4] این برجسته ترین انسان ها،همان پیامبران خدایند که مورد انعام و هدایت ویژه الهی قرار گرفته اند:«أولئک الّذین أنعم الله علیهم من النّبیین من ذرّه آدم ...».[5] انبیای الهی نیز خود دارای مرتبه های مختلف اند و خداوند بعضی را بر بعض دیگر برتری بخشیده است، که«ولقد فضلّنا بعض النّبییّن علی بعض».[6]
بزرگ ترین و برجسته ترین آیه خداوندی،وجود مقدس رسول خداo است و این حقیقت، درباره اهل بیت وعترت پیامبر نیز که با او در مقام نورانیت دارای اشتراک نوری هستند و همگی از نور واحدند،صدق می کند و بر اساس همین یگانگی،امام امیرالمؤمنین می فرماید: برای خداوند،آیتی بزرگ تر از من نیست:«مالله عزّوجلّ آیهٌ هی أکبر منّی».[7]
اما درباره انسانهای عادی،خداوند در قرآن کریم،دو سلسله تفاوت را بیان کرده است.یک دسته،ازاین تفاوت ها نه به دست انسان است و نه در صورت دسترسی،معیار فضیلت و کمال او به حساب می آید،مانند توزیع رزق،امکانات مادی،توان کار و... که این امور در بعضی از انسان ها کمتر است و در بعضی،بیشتر.اگرهمه افراد دارای استعداد همسان باشند و مثلاً به پزشکی و کشاورزی و یا صنعت روی آورند،نظام جامعه،مختل و زندگی انسانی با مشکل روبرو می شود.از این رو خدای سبحانﷻ در بخشی ازآیات قرآن،می فرماید:« وهو الّذی جعلکم خلائف الأرض ورفع بعضکم فوق بعضٍٍٍ درجاتٍ لیبلوکم فی ما اتئکم».[8]
اما یک سلسله از امور در حیات انسانی،مطرح است که معیار برتری و فضیلت و رفعتِ واقعی بشر به شمار می رود.علم همراه با ایمان از جمله این فضیلت ها ست که جان انسان را شکوفا می کند و درجاتی برتر از دیگران را برای مؤمن عالم به ارمغان می آورد،چنان که قرآن کریم می فرماید:«یرفع الله الّذین امنوا منکم و الّذین اُتوا العلم درجاتٍ».[9] یعنی خدای سبحانﷻ مؤمن ها را به یک درجه و مؤمنان دانشمند را به چندین درجه،برتری و رفعت می بخشد.
صرف ارتفاع و بالارفتن در امور دنیا یک برجستگی کاذب است،هر چه انسان در این دنیا پیش روی می کند و در پست و مقام و مال،جلوتر می رود،انحصار طلبی و افزون خواهیش بیشتر می شود و در این حال،رسیدن دیگران را به جایگاه خود بر نمی تابد و در صورت توان،جلوگیری می کند.این یک رفعت مذموم و ناپسند است.
ارتفاعی ممدوح و محمود است که وقتی انسان بر فراز آن،منظر ه های الهی را می نگرد و در لذّتی ملکوتی فرو می رود،ندا می دهد و دیگران را نیز بدانجا فرا می خواند.انسانی که به این رفعت،دست می یابد،«رائد» خوانده می شود که پیشاپیش قافله ها سبک بال و شتابان حرکت می کند.رسول خداo و عترت او رائدان امت اسلامی اند .
عالم با عمل نیز که وارث پیامبر وعترت اوست،به عنوان رائدی برای مؤمنان،حرکت می کند و به طرف قلّه کمال بالا می رود و آن گاه که قله های بلندی را فتح کرد و به درجاتی والا دست یافت،دیگران را هم به سوی آن رفعت ملکوتی دعوت می نماید و این،مقامی است که از یک سو شیرین و لذت بخش است و از سویی دیگر،تلخی برکنار شدن و حسرت بازنشسته گشتن ر در پی، ندارد.
عزیزانی که در این مسیر،گام می نهند و برای ورود به حلقه«الّذین اُتوالعلم »[10] و رسیدن به درجات بلندِ عالمان با ایمان، راه حوزه های علوم اسلامی را در پیش می گیرند،باید بکوشند که خود را ارزان نفروشند و از جوانی،بلندای قلّه ای را برگزینند که پایین آمدن، در کارش نباشد و به مقام وموقعیتی بیندیشند که عزل وکناره گیری به دنبالش نیاید.در غیر این صورت،اگر شیطان،به رفعت خواهی ما رخنه کرد و شهرت و القاب و نام و نشان و امور بی ارزشی از این دست را درنظر ما آراست،ابتدا شامّه ملکوتی ما دچار اختلال می شود و سپس از استشمام بوی بدِ مُردارهای اخلاقی،ناتوان می مانیم و عمر خویش را در پی آن ها بر باد می دهیم.
حوزه های علوم دینی،گذرگاهی ملکوتی است که باید از این سوی آن با طراوت جوانی و سلامت اخلاقی وارد شد و از آن سو علامه امینی،علامه طباطبایی،شیخ انصاری،شهید اوّل و ثانی و گوهرِیک دانه ای چون امام خمینی(رضوان الله علیهم اجمعین) خارج شد.هم آنان که هریک،جامعه ای را نورانی کردند و در پی خویش،انسان های فراوانی را به قلّه های بلند انسانی فرا خوانده و بالا بردند.
منبع: کتاب صورت و سیرت انسان در قرآن،تألیف استاد فرزانه آیت الله جوادی آملی حفظه الله.
